ՀԱԿԱՀԱՅ ԲԱՆԱՁԵՎ

Պատվիրակների թվում էին նաեւ Օսմանեան կայսրությունում հայերի ջարդերի կազմակերպման համար մահապատժի դատապարտված, բայց Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից գրկաբաց ընդունված հանցագործներ Իսմայիլ Էնվերը, Բեհաէդդին Շաքիրն ու Խալիլ փաշան: Համագումարում հնչած ելույթներում ու ընդունված փաստաթղթերում Արեւելքի ժողովուրդներին կոչ էր արվում «սրբազան պատերազմ» ծավալել «միջազգային իմպերիալիզմի», այդ թվում՝ նրա դաշնակից Հայաստանի Հանրապետության դեմ:

Թուրք ու ադրբեջանցի պատվիրակներից ոչ պակաս ագրեսիվությամբ աչքի էին ընկնում հայ բոլշեւիկները, որոնք իրենց ելույթներում հանդես էին գալիս խորհրդային ռուսաստանի ու ադրբեջանի օգնությամբ ՀՀ-ում օրինական իշխանությունը տապալելու եւ Հայաստանը բռնազավթելու կոչերով: Նրանք համոզված էին, որ դա է «փրկության միակ ուղին», այլապես Հայաստանը վերջնականապես կգլորվի Արեւմուտքի գիրկը եւ «կխայտառակի մեզ ամբողջ աշխարհի հեղափոխության առջեւ»։

Համագումարի կողմից ընտրված «Քարոզչության ու գործողության խորհուրդի» նախագահությունը, հավանություն տալով «Մերձավոր Արեւելքի քաղաքական ներկա պահի մասին» զեկուցագրին, որը մշակվել էր Խորհրդային Ռուսաստանի արտգործժողկոմատի պատասխանատու աշխատակից Ա․ Սկաչկոյի կողմից, 1920 թ. սեպտեմբերի 18-ին ընդունեց մի բանաձեւ, որի դրույթներն ուղղված էին հայոց պետականության ու հայ ժողովրդի դեմ: Առաջարկվում էր հնարավոր բոլոր միջոցներով օգնել թուրքերին եւ նրանց ռազմարշավի միջոցով հասնել Հայաստանի Հանրապետության կործանմանը:

Մշակված ծրագրի համաձայն թուրքական զորքերն անցնելու էին հարձակման, հաջորդ փուլում՝ Ռուսաստանը պետք է քարոզչական «ահավոր աղմուկ բարձրացներ Եվրոպայում» եւ «թուրք-հայկական նոր կոտորածները» կանխելու անհրաժեշտությունից ելնելով, որպես «խաղարարար, փրկարար ու հաշտարար» մտներ Հայաստան եւ հաստատեր խորհրդային վարչակարգ՝ «փրկելով հայ ժողովրդին»:

Սա հայոց պետականության ոչնչացման մասին փաստաթուղթ էր, Հայաստանի մասնատման մասին որոշում, որի իրագործումը կյանքի կոչեցին երկու գիշատիչ, միջազգային ճանաչում չունեցող կազմավորումները, այն է՝ խորհրդային Ռուսաստանն ու քեմալական Թուրքիան:

Այս դավադիր ծրագրի երեւան գալուց հինգ օր անց՝ 1920 թ. սեպտեմբերի 23-ին, Քյազըմ Կարաբեքիրի բանակը ներխուժում է Հայաստան եւ սկսվում է հայ-թրքական պատերազմը: Թրքական հարձակումից մեկ շաբաթ անց՝ սեպտեմբերի 29-ին, Մոսկվայում գումարված ՌԿ(բ)Կ կենտկոմի պլենումը որոշում է՝ «Փողով ու զենքով փաստացի օգնություն ցույց տալ քեմալականներին»։ 1920թ․ նոյեմբերի 29-ին Հայաստան են ներխուժում խորհրդային Ռուսաստանի զորամասերը․․․