Արա Պապյանի ելույթը 13.02.2021թ.-ին Երևանում կայացած ՛՛Արցախյան հիմնախնդիրը Հայկական հարցի համատեքստ վերադարձնելու հրամայականը՛՛ կլոր-սեղանի ժամանակ:

Արցախի հարցը որպես Հայկական հարցի բաղկացուցիչ մաս

Պետականությունը հասարակության կազմակերպման բարձրագույն ձևն է:

Ազգային պետականությունը՝ ազգի՛ կազմակերպման բարձրագույն ձևը, ազգի առջև ծառացած խնդիրների լուծման հնարավորությունը, ազգին թիրախավորած անվտանգության մարտահրավերների չեզոքացման ամենաարդյունավետ միջոցը: Ըստ այդմ, եթե ազգային գոյության, ինքնության պահպանման և տնտեսական զարգացման տեսանկյունից ենք քննում արդի հայոց պետականությունը, ապա ակնհայտ է դառնում, որ առանց Հայկական հարցի լուծման՝ այսինքն հայոց արդի պետականությունը ներկա սահմաններով և ներկա ձևով, ոչ միայն ի զորու չէ և ի զորու չի լինելու երաշխավորելու վերոհիշյալ գործառույթների իրագործումը, այլև խիստ խնդրահարույց է մնալու նրա՝ որպես պետական ինքնիշխան և ինքնուրույն միավորի, հարատևելու հնարավորությունը: Ավելին, խնդրհարույց է մնում նաև սեփական հայրենիքում հայ ժողովրդի հավաքական գոյության ապագան: Հայաստանի Հանրապետությունը՝ որպես քաղաքական ինքնուրույն և արժանապատիվ միավոր, կա՛մ կարող է գոյություն ունենալ իր անօտարելի և անժամանցելի իրավունքների հաստատումով, կա՛մ ընդհանրապես չի կարող գոյություն ունենալ:

Սկզբնավորվելով որպես Օսմանյան կայսրության հպատակ հայերի անհատական և հավաքական անվտանգության և արժանապատվության հարց՝ Հայկական հարցը աստիճանաբար վերաճել է հայոց պետականության և այդ պետականության ոտնահարված իրավունքների վերահաստատման հարցի: Ներկա փուլում Հայկական հարցի լուծման բուն նպատակը հայոց կենսունակ պետականության ստեղծումն է, անվտանգության և զարգացման համար անհրաժեշտ նվազագույն պայմանների ապահովման ճանապարհով հայերի՝ որպես մարդկության անբաժանելի և ինքնատիպ հատվածի հարատևման ապահովումը:

Ակնհայտ է, որ ներկայումս Հայաստանի Հանրապետության և հայ ժողովրդի հավաքական ներուժը քաղաքական, տնտեսական կամ ռազմական ոլորտներում զիջում է և մշտապես էլ զիջելու է Թուրքիայի ու Ադրբեջանի ընդհանուր ներուժին, ուստի անհրաժեշտ է պայքարի ու դիմակայության ողջ գործընթացը տեղափոխել այլ ոլորտ, ուր Հայաստանը ոչ միայն չի զիջում նրանց, այլև ունի շոշափելի առավելություն: Այսինքն, անհրաժեշտ է Հայաստանի Հանրապետության և նրա իրավունքները ոտնահարած երկրների միջև եղած հարաբերությունները տեղափոխել միջազգային իրավունքի դաշտ և այդ հարաբերություններում առկա բոլոր խնդիրներին տալ իրավական ձևակերպումներ և լուծումներ:

Այս առումով՝ հաշվի առնելով արդի ռազմաքաղաքական իրողությունները առաջնայինն ու հրատապը Հայաստանի Հանրապետության արևելյան սահմանների և տարածքների հարցն է, որը պայմանականորեն կարող ենք կոչել Արցախի հարց:

Չնայած տասնամյակներ տևած հետևողական ջանքերին՝ այն է Արցախի հարցը ներկայացնել որպես ՍՍՀՄ տրոհումից հետո և դրա հետևանքով առաջացած զուտ տարածքային վեճի հարց, և դրանով իսկ աղավաղել հակամարտության պատմական ու իրավա-քաղաքական էությունը, այդուհանդերձ անվիճելի է, որ այն սկզբնավորվել է որպես Հարավային Կովկասում պետականաստեղծ սկզբունքների ու դրանց կյանքի կոչման հարց: Այսինքն, հարցերի հարցը մնում է հետևյալը. Արդյոք գաղութարարի և բռնազավթիչի գործողությունները Հարավային Կովկասում, մասնավորապես վարչական տարաբաժանումը, կարող են օրինական հիմք հանդիսանալ այդ տարածքի վրա ստեղծված պետությունների միջպետական սահմանների համար: Ըստ այդմ, անհրաժեշտ է հստակեցնել, թե միջազգային հանրային իրավունքն ի՞նչ սկզբունքով է ամրագրում որևէ պետության իրավատիրությունը որևէ տարածքի նկատմամբ:

Միջազգային հարաբերությունների մեջ ցանկացած տարածքի պատկանելությունը որևէ պետության որոշվում է տվյալ տարածքի նկատմամբ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹՈՎ ամրագրված տիտղոսով: Քանի որ չկա և երբեք չի եղել որևէ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՓԱՍՏԱԹՈՒՂԹ, որով Ադրբեջանական Հանրապետության տիտղոսը ամրագրված լինի Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի կամ Լեռնային Ղարաբաղի շրջակա տարածքի վրա, ապա ակնհայտ է, որ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից, Լեռնային Ղարաբաղը ԵՐԲԵՔ ՉԻ ԵՂԵԼ Ադրբեջանական Հանրապետության մաս:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ չկա և երբեք գոյություն չի ունեցել որևէ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՓԱՍՏԱԹՈՒՂԹ, որն Ադրբեջանական, այսպես կոչված, Դեմոկրատական Հանրապետության իրավատիրությունը ճանաչած լինի Լեռնային Ղարաբաղի որևէ տարածքի նկատմամբ, և Ադրբեջանական Հանրապետությունը 1918-1920թթ. երբևէ չի կարողացել Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի նկատմամբ իրականացել արդյունավետ վերահսկում (effective control), ապա միանշանակորեն կարող ենք պնդել, որ պատմության որևէ ժամանակահատվածում Լեռնային Ղարաբաղը, այս տարածքի ամենալայն ընդգրկմամբ, չի եղել Ադրբեջանական Հանրապետության մաս: Իսկ ՍՍՀՄ տարիներին Լեռնային Ղարաբաղի ենթակայությունը Բաքվին եղել է սոսկ ՎԱՐՉԱԿԱՆ և պարզապես եղել է ՍՍՀՄ վարչական կառուցվածի բազմաստիճան դրսևորման արտացոլում: Այսինքն, Լեռնային Ղարաբաղի Ինքանավար Մարզի ենթակայությունը Մոսկվային եղել է անուղղակի, այն է՝ միջնորդավորված միջանկյալ ենթակայությամբ Բաքվին;

Լեռնային Ղարաբաղի զուտ վարչական ենթակայությունը Բաքվին տևել է յոթ տասնամյակից էլ պակաս ՝ 1921թ.-ից 1989 թ.: Այդ վարչական ենթակայությունը հիմնված է եղել բացառապես Ռուսաստանի կոմունիստական (բոլշևիկյան) կուսակցության 1921 թ. հուլիսի 5-ի որոշման վրա: Բնական է, որ որևէ կուսակցական որոշում, ներառյալ վերոհիշյալը, չէր կարող և չի կարող որևէ տարածքի նկատմամբ ամրագրել կամ հաստատել իրավատիրության օրինական տիտղոս: Պետք է ընդգծել, որ Խորհրդային Միության միութենական հանրապետությունները երբեք չեն եղել անկախ պետություններ և երբեք չեն ճանաչվել միջազգային հանրության կողմից որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ: Նրանք խորհրդային պետության վարչատարածքային միավորներ էին, ինչպիսիք շատ երկրներում մարզերը, վիլայեթները կամ գավառներն են: Այսինքն՝ նրանք երբեք չեն եղել ինքնիշխան, հետևաբար երբեք չեն ունեցել որևէ տարածքի նկատմամբ ինքնիշխան տիտղոսի (title to territory) իրավունք:

Հիմա մի քիչ պատմություն:

Ինչպես նշել էի վերը, Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը հայտ է եկել 1918թ.-ին, երբ նորաստեղծ Ադրբեջանական Հանրապետությունը, չունենալով որևէ իրավական կամ այլ հիմքեր, ինչպես նաև առանց հաշվի առնելու ժողովրդագրական տվյալները, փորձ է արել իր տարածքային հավակնությունները տարածել Ռուսաստանի կայսրության նախկին երկու նահանգների՝ Բաքվի և Ելիզավետպոլի, ԱՄԲՈՂՋ տարածքների վրա:

Այս մոտեցումն ի սկզբանե անընդունելի է համարվել Փարիզի խաղաղության խորհրդաժողովին (1919-1920թթ.) մասնակցող մեծ տերությունների (Միացյալ Նահանգներ, Բրիտանական կայսրություն, Ֆրանսիա, Իտալիա և Ճապոնիա) կողմից: Փարիզի վեհաժողովի մասնակիցները իրավացիորեն գտնում էին, որ նորաստեղծ պետությունների սահմանների որոշումը պետք է հիմնված լինի ոչ թե նախկին Ռուսական կայսրության վարչա-տարածքային բաժանման վրա, այլ ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի կողմից հռչակած ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքի վրա: Արցախի հարցը՝ այն է Հայաստանի Հանրապետության արևելյան սահմանների հարցը, միջազգային համայնքի և հանրության կողմից, մասնավորապես Փարիզի վեհաժողովի, ապաև Ազգերի լիգայի կողմից, մշտապես դիտարկվել է որպես Հայկական հարցի բաղկացուցիչ մաս:

Փարիզի խաղաղության վեհաժողովի շրջանակում Հայաստանի Հանրապետության սահմանների հարցն առաջին անգամ պաշտոնապես և հանգամանալից քննարկվել է 1920թ. փետրվարի 16-ին՝ վեհաժողովի Լոնդոնի առաջին համաժողովի (1920 թ. փետրվարի 12 - ապրիլի 10) ժամանակ:1 Խիստ կարևոր որոշում է կայացվեց ստեղծել Հայաստանի նորանկախ պետության սահմանները հստակեցնող հանձնաժողով: (Հանձնաժողովի տիտղոսաթերթը նկար # 1) Հանձանժողվի կազմում ընդգրկվել են եղել մեկական ներկայացուցիչ Ազգերի լիգայի խորհրդի անդամ երկրներից,2 այն է Բրիտանական կայսրությունից, Ֆրանսիայից, Իտալիայից և Ճապոնիայից: Այս հատուկ հանձնառությամբ օժտված հանձնաժողովը գործնականում ստեղծվել է 1920 թ.-ի փետրվարի 21-ին:3 Այն պատրաստել և 1920 թ. փետրվարի 24-ի թվագրված «Հայաստանի սահմանների սահմանազատման հանձնաժողովի զեկույցը և առաջարկները» (“ Report and Proposals of the Commission for the Delimitation of the Boundaries of Armenia”) վերտառությամբ փաստաթուղթը4 քննարկման է ներկայացրել փետրվարի 27-ին:5 Այդ օրվա քննարկման նիստի նախագահողը՝ Բրիտանական կայսրության արտաքին գործերի նախարար լորդ Քերզոնը, խոսելով Հայաստանի և Ադրբեջանի հանրապետությունների միջև տարածքային խնդիրների մասին, նշել է. «... Ղարաբաղի, Զանգեզուրի և Նախիջևանի շրջանները վիճելի են: Այնտեղ բնակչության հիմնական մասը հայեր են ... »: 6

Քննարկման ներկայացված այս փաստաթղթի եզրակացությունները խարսխված էին Հարավային Կովկասում 1920թ. սկզբին գոյություն ունեցող ժողովրդագրական պատկերի վրա: ( զեկույցին կից քարտեը, նկար # 2) Հետագայում այս կարևոր փաստաթուղթը ներառվել է Միացյալ Նահանգների նախագահ Վուդրո Վիլսոնի Իրավարար վճռի (22 նոյեմբերի 1920թ.) ամբողջական զեկույցում՝ որպես թիվ 1-ին հավելվածի # 2 փաստաթուղթ (զեկույցին կից քարտեզի արևելյան հատվածը, նկար # 3): Վերոհիշյալ զեկույցի դրույթները ներառվել են նաև Սևրի պայմանագրի մեջ (1920 թ. օգոստոսի 10), որպես թիվ 92 հոդված:

Վերոհիշյալ բոլոր հանգամանքները ակնառու կերպով ցույց են տալիս, որ ժամանակի ամենահեղինակավոր կառույցի՝ այն ՄԱԿ-ի իրավանախորդ Ազգերի լիգայի կողմից Արցախի, Զանգեզուր և Նախիջևանի խնդիրները, դիտարկվել է որպես Հայկական հարցի բաղկացուցիչ մասեր:

Այսու, կարելի է անել հետևյալ եզրակացությունը. Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորումը Ազգերի լիգայի խորհրդի հանձնաժողովի 1920թ. փետրվարի 24-ի «Հայաստանի սահմանների սահմանազատման հանձնաժողովի զեկույցի և առաջարկների» հիման վրա լիովին համապատասխանում է միջազգային իրավունքի այդ ժամանակվա և արդի պահանջներին: Այն ոչ միայն հիմնված է Ազգերի լիգայի խորհրդի կողմից ընդունված որոշման վրա, այլև, որ կարևոր է, հիմնված է այնպիսի ժողովրդավարական սկզբունքի վրա, ինչպիսինն է «ազգագրական տվյալները» (ethnographic data), այսինքն՝ ժողովուրդների ինքնորոշման:

(Կավբյուրոյի 5 հուլիսի 1920թ.-ի որոշումը, նկար # 4) Միանշանակ է, որ Ազգերի լիգայի խորհրդի ՝ այդ ժամանակվա բարձրագույն քաղաքական մարմնի կողմից ստեղծված հանձնաժողովի որոշումը չէր կարող և չի կարող ստորադասվել որևէ կուսակցության տարածքային ստորաբաժանման, տվյալ դեպքում՝ Ռուսաստանի Դաշնության բոլշևիկյան կուսակցության, որոշմանը: Հիշեցնեմ, որ Ազգերի լիգայի Խորհուրդն իր իրավասություններով և դիրքով հավասարազոր է ՄԱԿ-ի ներկայիս Անվտանգության խորհրդին և հանդիսանում է նրա իրավանախորդը:

Այն ամենը, ինչ Հարավային Կովկասում տեղի է ունեցել 1920թ.-ի ապրիլից մինչև 1921թ. փետրվար, այն է անկախ Ադրբեջանի, Հայաստանի և Վրաստանի բռնազավթումը բոլշևիկյան 11-րդ Կարմիր բանակի կողմից, միջազգային իրավունքի կոպիտ և բացահայտ խախտում է: Եվ որպես այդպիսին չի կարող օրինական հիմք հանդիսանալ որևէ գործողության, այդ թվում և վարչա-տարածքային բաժանումների ու սահմանների համար - ex injuria jus non oritur - օրենքը չի կարող խարսխվել ապօրինության վրա:

Նաև, անհրաժեշտ է ընդգծել, որ Ադրբեջանական Հանրապետությունը, նախ 1991 թ. օգոստոսի 30-ի «Ադրբեջանական Հանրապետության անկախության վերականգնման հռչակագրով», ապաև հոկտեմբերի 18-ի «Ադրբեջանական Հանրապետության պետական անկախության վերականգնման մասին», սահմանադրական ակտով (թիվ 222-XII) ամբողջությամբ, անվերապահորեն և վերջապես հրաժարվել է սովետական իրավա-քաղաքական ՈՂՋ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԻՑ, այդ թվում Կավբյուրոյի հույիսի 5 –ի որոշումից:

Ամփոփելով ասենք հետևյալը. Արցախի հարցը երբեք միջազգային կառույցների, միջազգային համայնքի ու հանրության կողմից չի դիտարկվել որպես մեկուսի տարածքային վեճի հարց: Այն եղել և մնում է Հայաստանի Հանրապետության արևելյան սահմանների հարց, և որպես այդպիսին հանդիսանում է Հայկական հարցի բաղկացուցիչ մասը: Ըստ այդմ, Արցախի հարցը կարող է և պիտի լուծում ստանա միջազգային իրավունքի հենքով, խարսխաված գերտերությունների պարտավարությունների և նրանց քաղաքական կամքի վրա, ինչպես նաև հայ ժողվրդի հավաքական ջանքերի և գործնական նպատակասլացության շնորհիվ:

Արա Պապյան, 13.02.2021թ., ք. Երևան, Իբիս հյուրանոց

1. Documents on British Foreign Policy 1919-1939, (ed. by R. Butler and J. Bury) First Series, v. VII, London, 1958, pp. 81-86. Document # 10: Consideration of the future boundaries of Armenia: decision to appoint an Allied commission to report thereupon, Feb. 16, 1920. [hereafter, DBFP]

2. Ibid, p. 86.

3. Ibid, Document #20: Decisions of parts III and IV of the draft synopsis of the Turkish treaty (political clauses), p. 178.

4. The entire document is available in Arbitral Award of the President of the United States of America Woodrow Wilson: Full Report of the Committee upon the Arbitration of the Boundary between Turkey and Armenia, Washington, November 22, 1920, (prepared by Ara Papian). Yerevan, 2011, pp. 98-112.

5. DBFP, Document # 34, p. 280.

6. Ibid, p. 281.