Արա Պապյանի ելույթը՝ «Հայոց ցեղասպանության, հայկական պահանջատիրության և Արցախյան հիմնահարցի խաչմերուկում. հետահայաց գնահատականներ և հեռանկարներ» թեմայով միջազգային գիտաժողովի ժամանակ, 17.09.2021թ., ՀՀ ԳԱԱ, Երևան

Մոսկվայի (16.03.1921 թ.) և Կարսի (13.10.2021թ.) պայմանագրերի իրավական գնահատականը ըստ միջազգային իրավունքի

Արա Պապյան

(Մոդուս Վիվենդի հետազոտական կենտրոն)

Հարգելի՛ ներկաներ,

Քանի որ Հայաստանի Հանրապետության, ինչպես նաև հայ ժողովրդի հավաքական ներուժը քաղաքական, տնտեսական կամ ռազմական ոլորտներում զիջում է, և մշտապես զիջելու է, Թուրքիայի ու Ադրբեջանի ընդհանուր ներուժին, ուստի անհրաժեշտ է պայքարի ու դիմակայության ողջ գործընթացը տեղափոխել այլ ոլորտ, ուր Հայաստանը ոչ միայն չի զիջում նրանց, այլև ունի շոշափելի առավելություն: Այսինքն, անհրաժեշտ է հայ-թուրքական հարաբերությունները տեղափոխել իրավական դաշտ և այդ հարաբերություններում առկա բոլոր խնդիրներին տալ իրավական լուծումներ և ձևակերպումներ: Անհրաժեշտ է համոզիչ փաստարկներով ցույց տալ, որ մեր առջև ծառացած արտաքին մարտահրավերների մի զգալի մասը հնարավոր կլինի չեզոքացնել միմիայն մեր հարևանների վրա նոր և ազդեցիկ լծակների ձեռք բերումով: Ըստ այդմ, հարկ է միջազգային իրավունքի տեսանկյունից վերլուծել բոլոր այն միջազգային գործիքները, մասնավորապես պայմանագրերը, որոնք վերաբերում են հայ-թուրքական սահմանին, հստակեցնել դրանց ներկա կարգավիճակը, նախանշել մեր անելիքները:

Նախ ի՞նչ բան է միջազգային պայմանագիրը: Ըստ ՄԱԿ-ի պաշտոնական ուղեցույց-ձեռնարկի, «միջազգային պայմանագրերը համաձայնություններ են միջազգային իրավունքի սուբյեկտների միջև, որոնց միջոցով նրանք ստեղծում, փոփոխության են ենթարկում կամ դադարեցնում են փոխադարձ իրավունքներն ու պարտավորությունները»: Այսինքն, պայմանագրի օրինականության համար անհրաժեշտ է, որ պայմանագիրը կնքող կողմերից յուրաքանչյուրը լինի միջազգային իրավունքի սուբյեկտ, այն է՝ միջազգայնորեն ճանաչված պետության օրինական կառավարության լիազոր ներկայացուցիչ: Այս տեսանկյունից էլ անդրադառնանք երկու պայմանագրի՝ Մոսկվայի պայմանագրին (ստորագրված 16 մարտի, 1921թ., իրականում 18 մարտի, 1921թ.) ) և Կարսի պայմանագրին (ստորագրված 13 հոկտեմբերի, 1921թ.):

Մոսկվայի պայմանագրի մասին:

Ինչպես գրված է Մոսկվայի ՛՛բարեկամության և եղբայրության՛՛ (О дружбе и братстве) պայմանագրի նախաբանում, այն կնքվել է «ՌՍՖՍՀ կառավարության և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության» միջև: Քանի որ ցանկացած պայմանագրի կարգավիճակ ածանցվում է այն ստորագրողների իրավական կարգավիճակից, ուստի առաջին հերթին անհրաժեշտ է հստակեցնել պայմանագրի կողմերից յուրաքանչյուրի կարգավիճակը 1921թ. մարտի դրությամբ:

ա) նախ Ռուսաստանի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Սովետական Հանրապետության (ՌՍՖՍՀ) կարգավիճակի մասին 1921թ. մարտի դրությամբ: Պայմանագիրը կնքելու պահին չկար «Ռուսաստանի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Սովետական Հանրապետություն» ճանաչված պետություն, հետևաբար՝ միջազգային իրավունքի սուբյեկտ: Բնականաբար դրա կառավարությունը չուներ որևէ միջազգային պայմանագիր կնքելու իրավասություն: ՌՍՖՍՀ-ի, արդեն ԽՍՀՄ տարազով, միջազգային օրինական ճանաչումը սկսել է միայն 1924թ. փետրվարի 1-ից՝ Մեծ Բրիտանիայի ճանաչումով:

բ) Հիմա Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կարգավիճակի մասին 1921թ. մարտի դրությամբ. Ըստ էության, սովետական իշխանության և կառավարության վերաբերյալ վերն ասվածը ամբողջովին վերաբերում է, այսպես կոչված, Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությանը, որի անունից թուրքական կողմը ստորագրել է Մոսկվայի պայմանագիրը: Հիշարժան է, որ անգամ քեմալականներն իրենք որևէ հավակնություն չունեին օրինական իշխանությունների առկայության դեպքում իրենց համարելու Թուրքիայի լիազոր ներկայացուցիչներ: Նրանք պայմանագրերը կնքում էին ոչ թե Թուրքիայի կամ Թուրքիայի կառավարության անունից, այլ «Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով» կոչվող կառույցի ղեկավարության, կամ ինչպես իրենք էին անվանում՝ «կառավարության», անունից: Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովն իր կարգավիճակով հասարակական կազմակերպություն (NGO) էր և նրա մեջ միավորված էին նախկին պատգամավորներ, պաշտոնանկ զինվորականներ ու պաշտոնյաներ: Նախկին պաշտոնյաներ միավորող կազմակերպություններ եղել են ու կան աշխարհի զանազան երկրներում, այդ թվում նաև Հայաստանում, սակայն նրանցից և ոչ մեկն իրավունք չունի միջպետական պայմանագիր կնքելու երկրի անունից: Մուստաֆա Քեմալի վարչախումբը որևէ իրավական հիմք չուներ միջազգային հարաբերություններում ներկայացնելու թուրքական պետությունը: Աներկբայորեն, առնվազն մինչև 1922թ. նոյեմբերը, այսինքն սուլթան Մուհամմեդ VI-ի մեկնումը Թուրքիայից, վերջինիս կառավարությանն էին վերապահված միջազգային հարաբերությունների մեջ մտնելու լիազորությունները, միայն սուլթանը կարող էր լիազորել որևէ անձի՝ գործելու երկրի անունից:

Ընդհանրապես քեմալականների շարժումը սկզբնավորվել ու ընթացել է օսմանյան սահմանադրության ոտնահարումով և միջազգային իրավունքի խախտումով, այն է երկրի օրինական իշխանության՝ սուլթան-խալիֆի, դեմ ապստամբությունը և Մուդրոսի զինադադարի (30 հոկտեմբերի, 1918թ.) ոտնահարումը: Քեմալը 1921թ.-ին պարզապես փախուստի մեջ գտնվող քրեական հանցագործ էր: Այդ իսկ պատճառով դեռևս 1920թ. ապրիլի 11-ին կայսրության բարձրագույն կրոնավորի՝ շեյխ-ուլ-իսլամի, ֆեթվայով (կոնդակով) Քեմալը մահվան էր դատապարտվել: Նրա նկատմամբ նույն տարվա մայիսի 11-ին մահապատժի վճիռ էր կայացրել նաև թուրքական ռազմական դատարանը: Այս դատավճիռը 1920թ. մայիս 24-ին հաստատվել էր սուլթանի կողմից:

Ի լրումն սրա, Մոսկվայի պայմանագրի Հայաստանին վերաբերող մասը միջազգային իրավունքի ևս մի խախտում է պարունակում, քանի որ պայմանագրերը կարող են վերաբերել միայն պայմանագիրը ստորագրող կողմերին և որևէ պարտավորություն կամ իրավունք չեն ստեղծում պայմանագրին մաս չկազմող երրորդ կողմի համար: Այս սկզբունքն ամրագրված է Պայմանագրերի իրավունքի մասին Վիեննայի 1969թ. կոնվենցիայի պայամանագրի # 34 հոդվածում:

Հիմա Կարսի պայմանգրի մասին:

Կարսի պայմանագիրը ստորագրվել է 1921թ. հոկ. 13-ին: Այն ստորագրվել է մի կողմից Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունների, մյուս կողմից Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովի կառավարության միջև, ՌՍՖՍՀ մասնակցությամբ: Իհարկե անհստակ է ի՞նչ է նշանակում ՛՛ՌՍՖՍՀ մասնակցույթամբ՛՛ և ու՞մ կողմից է եղել Ռուսաստանը, բայց այդ հարցը առայժմ դնենք մի կողմ և անդրադառնանք պայմագիրը ստորագրած կողմերի կարդավիճակին:

Միանշանակ է, որ Կարսի պայմանագիրն անօրինական է և անվավեր, քանի որ պայմանագիրը կնքած կողմերից և ոչ մեկը ստորագրության պահին չի եղել միջազգային իրավունքի սուբյեկտ: Մոսկվայի պայմանագրերին վերաբերող հատվածում քեմալականների մասին արդեն խոսվեց: Անդրադառնանք ՀՍՍՀ կարգավիճակին, որն էլ հանդիսացել է քեմալականների հետ պայմանագիրը կնքած կողմերից մեկը: Անվիճելի է, որ Սովետական Հայաստանը երբեք չի եղել միջազգային իրավունքի սուբյեկտ: Այն երբեք ճանաչված չի եղել միջազգային իրավունքի որևէ այլ սուբյեկտի կողմից, երբեք չի ունեցել այլ երկրների հետ հարաբերությունների մեջ մտնելու կարողություն: Պարզ ասած՝ այն երբեք չի ունեցել դեսպանություններ և ՀՍՍՀ անունից երբևէ ոչ մի դեսպան չի հավատարմագրվել: Իսկ «այլ պետությունների հետ հարաբերությունների մեջ մտնելու կարողությունը» (capacity to enter into relations with the other states) հանդիսանում է պետականության 4 չափորոշիչներից մեկը, որն ամրագրված է Մոնտեվիդեոյի պետությունների իրավունքների և պարտականությունների մասին 1933թ. (Convention on Rights and Duties of States, Montevideo, 1933) կոնվենցիայի առաջին հոդվածի 4-րդ կետում: ԽՍՀՄ կազմում պարզապես եղել է «ՀՍՍՀ» վարչատարածքային միավորը:

Այն, որ Հայաստանը, Վրաստանը և Ադրբեջանը 1920-21թթ.-ից ունեցել են բռնազաթված (օկուպացված) տարածքների կարգավիճակ՝ ամրագրված է Միացյալ Նահանգների Գերյալ ազգերի օրենքում (Captive Nations Law, ընդունված 17 հուլիսի 1959թ.).

Ներկայումս հաճախ կարելի է լսել, որ անհրաժեշտ է չեղարկել Մոսկվայի պայմանագիրը: Կարծում եմ, որ դրա կարիքը չկա, քանի որ այդ պայմանագիրը, վերը նշված, ինչպես նաև բազմաթիվ չնշված պատճառներով, իր կնքման պահից եղել է անվավեր: Հիշեցնեմ, որ Վիեննայի 1969թ. Պայմանագրերի իրավունքի մասին կոնվենցիայի # 53 հոդվածը միանշանակորեն ամրագրում է, որ. ՛՛Պայմանագիրն անվավեր է, եթե կնքման պահին, այն հակասել է միջազգային իրավունքի համընհանուր հիմնարար նորմի` jus cogens-ի:՛՛ (A treaty is void if, at the time of its conclusion, it conflicts with a peremptory norm of general international law.) Ակնհայտ է, որ պայմանագրաստեղծ լրազորությունների (Treaty making power) բացակայության դեպքում երկրի անունից պայմանագրի ստորագրումը միանշանակորեն jus cogens –ի ոտնահարում է: Հետևաբար ոչ թե Մոսկվայի պայմանագիրը պետք է չեղյալ հայտարարել, այլ կնքող կողմերը նրա նկատմամբ պիտի իրավա-քաղաքական հստակ դիրքորոշում արտահայտեն: Մասնավորապես, մեր այսպես կոչված ռազմավարական դաշնակիցը՝ Ռուսաստանի Դաշնությունը, որպես Մոսկվայի պայմանագրի կողմ, պետք է դատապարտի Մոսկվայի պայմանագիրը, ինչպես ժամանակին դատապարտեց Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը:

Կարծում եմ նաև, որ Մոսկվայի պայմանագիրը չեղարկելու կարիք չկա այն պատճառով, որ այն վաղուց է չեղարկված: Մոսկվայի պայմանագիրը 1925թ. դեկ. 17-ին փոխարինվել է սովետա-թուրքական ՛՛ չհարձակվելու և չեզոքության մասին՛՛ (О ненападении и нейтралитете) Փարիզի պայմանագրով, որ էլ իր հերթին չեղարկվել է դեռևս 1945թ. մարտի 19-ին:

Այսպիսով, ամփոփելով վերոհիշյալ կարող ենք ավերպահորեն պնդել, որ և՛ Մոսկվայի, և՛ Կարսի պայմանագրերը իրենց ստորագրման պահից եղել են անօրինական և անվավեր: Նրանք եղել քաղաքական բնույթի պայմանավորվածություններ քեմալականների և բոլշևիկների միջև: Սակայն նրանց փորձաքննությունը միջազգային իրավունքի տեսանկյունից միանաշանակաորեն բացահայտում դրանք հակասությունները իրավունքի հիմնարար նորմերի` jus cogens-ների, հետ, հետևաբար առ ոչինչ դարձնում դրանց իրավական հետևանքերը:

17 սեպտեմբերի 2021թ., ք. Երևան